Wiesław Stojanowski

Trąbka w muzyce orkiestrowej i solowej baroku i klasycyzmu.

Trąbka jest instrumentem posiadającym bogatą tradycję w muzyce solowej i zespołowej, sięgającą najdawniejszych udokumentowanych epok w historii muzyki (starożytność, średniowiecze). Z uwagi na znaczną ewolucję zarówno budowy instrumentu, jak i osiąganych na nim efektów dźwiękowych nie sposób zajmować się szczegółowo całością zagadnień związanych z historią trąbki oraz literatury przeznaczonej na ten instrument. Dlatego też omawianie roli trąbki w muzyce orkiestrowej i solowej można rozpocząć dopiero od epoki baroku tj. okresu, w którym trąbka osiąga wysoki stopień doskonałości technicznej oraz możliwości wyrazowych, stawiających ją w rzędzie najważniejszych ówcześnie wykorzystywanych instrumentów.

Barok jest poza tym epoką, w której wykształciła się większość instrumentów stanowiących podstawę dzisiejszej orkiestry. Stąd też następujące po nim okresy historyczne aż po dzień dzisiejszy poprzez konsekwentne wykorzystywane stałego, ciągle udoskonalanego instrumentarium przedstawiają jednolity proces rozwojowy w zakresie aparatu wykonawczego. Dowodem tego jest obecność muzyki barakowej w dzisiejszym życiu koncertowym wykonywanej (z małymi wyjątkami) na instrumentach współczesnych, czego nie można powiedzieć np.: o instrumentalnej muzyce renesansowej, do odtwarzania której pożądane jest instrumentarium historyczne, aktualnie nie stosowane powszechnie.

Barokowa literatura na trąbkę musi być rozpatrywana z uwzględnieniem różnic pomiędzy trąbką ówczesną a instrumentem XX wieku, również uwzględnić należy odmiany instrumentu (clarino, tromba principale) stosowane w odmiennych celach artystycznych. Dochodzi do tego jeszcze swoboda w obsadzie instrumentalnej dzieła (Przejęta przez kompozytorów wczesnego baroku z epoki renesansu) sprawiająca, że te same utwory solowe (koncerty, sonaty) były wykonywane prze różne instrumenty posiadające odpowiednie możliwości techniczne. Przykładem tego jest wiele koncertów A. Vivaldiego, wykonywanych zarówno na skrzypcach, jak
i na flecie.

Konsekwencją tego zjawiska jest fakt, że część utworów z literatury barokowej na trąbkę dotarła do nas w postaci transkrypcji bez możliwości autorytatywnego stwierdzenia pierwotnego przeznaczenia na konkretny instrument.

Wątpliwości co do obsady instrumentalnej nie nastręcza barokowa muzyka orkiestrowa. Rola trąbki w orkiestrze zostaje jasno i wyraźnie określona przez wykorzystywanie jej charakterystycznych cech brzmieniowych. Spotykamy się tu z dwoma zasadniczymi stylami wystąpień solowych trąbki:

– ozdobny, figuracyjny, typowy dla techniki clarino,

– fanfarowo – chorałowy, przeznaczony dla trąbki principale.

Możliwości skalowe trąbki ograniczone są przez szereg alikwotowy (trąbka była wtedy instrumentem naturalnym), jednak wykorzystane zostają przez kompozytorów w sposób maksymalny. Świadczą o tym m. in. Partie trąbek w muzyce operowej J. Periego, G. Monteverdiego, J. B. Lully'ego oraz twórczości orkiestrowej G. F. Händla i J. S. Bacha. Przykładem mogą być tutaj: „Muzyka na wodzie” G. F. Händla, III Suita D-dur J. S. Bacha czy nawet „Msza h – moll” tegoż kompozytora.

Szerokie możliwości barwowe i wyrazowe trąbki sprawiają, że w okresie baroku pojawia sie ona często jako instrument solowy tak w obsadzie concerto grosso, jak w koncercie solowym i muzyce kameralnej. Szczytowym osiągnięciem w formie concerto grosso jest partia trąbki w II Koncercie branderburskim J. S. Bacha, natomiast jako instrument solowy występuje m. in. w twórczości T. Veraciniego,
G. Tartiniego, G. F. Telemana, G. Torelliego (koncerty) oraz A. Corelliego i H. Purcella (sonaty solowe).

Dokładne poznanie literatury barokowej jest jednak utrudnione ze względu na brak kompletnych wydań dorobku kompozytorów, niemożliwość dotarcia do źródeł (rękopisy, pierwsze wydania). Także przytoczone nazwiska stanowią skromny wybór z niewątpliwie obfitej twórczości barokowej.

Partie solowe w wymienionych utworach przeznaczone są bez wątpienia na trąbkę clarino, wykorzystują bowiem górny rejestr instrumentu i diatoniczne pochody gamowe, niemożliwe do wykonania na trąbkach principale. Wyłączyć należy tutaj 'Sonatę d – moll” A. Corellego jako udowodnioną transkrypcję z innego instrumentu.

Okres klasycyzmu w porównaniu z epoką poprzednią jest z jednej strony zubożony o zanik sprawności technicznej clarinistów (odpadają efekty brzmieniowe z tym związane) a z drugiej wzbogacony o próby uzyskania pełnej skali chromatycznej instrumentu. Najwyraźniej jest to widoczne w partiach orkiestrowych trąbek, gdzie obserwujemy przede wszystkim wykorzystanie barwy oraz siły dynamicznej instrumentu z pominięciem możliwości melodyczno – figuracyjnych. Spotykamy również powierzanie trąbkom partii tematycznych, mieszczących się jednak w skali diatonicznej instrumentu naturalnego:

– L. V. Beethoven: V symfonia cz. IV, IX Symfonia cz. IV

W muzyce solowej okres klasycyzmu zaowocował kilkoma wartościowymi dziełami, w których kompozytorzy próbują zastosować w praktyce świeżo wynalezione możliwości osiągnięcia skali chromatycznej (system krąglików, trąbka klapkowa, trąbka inwekcyjna, trąbka wentylowa). Z literatury koncertowej wymienić tu należy kompozycje J. K. J. Nerudy (Koncert Es), L. Mozarta, J. Haydna (Koncert Es na trąbkę klapkową), M. Haydna oraz J. N. Hummla, reprezentującego wprawdzie przełom epoki klasyczne i romantycznej, jednak w interesującym nas dziele (Koncert Es) wykazującego bezspornie przewagę klasycznych (forma oraz harmonia dzieła).

W tym okresie historycznym (początek XIX wieku) do europejskiego dorobku w zakresie literatury trąbkowej dołączają kompozytorzy polscy, a to za sprawą Karola Kurpińskiego („Cavatina” na trąbkę i orkiestrę) i Ignacego Dobrzyńskiego („Duo” na trąbkę i fortepian). Osiągnięcia muzyki polskiej w tym polu będą należały jednak do następnego rozdziału.

Epoka klasycyzmu z uwagi na zmianę techniki gry na trąbce (rezygnacja z podziału na clarino i principale) oraz zastosowanie pełnej skali chromatycznej (najdoskonalszym sposobem okazał się wentylowy) staje się faktycznie początkiem wypracowywania współczesnej techniki gry oraz efektów brzmieniowych, stanowi zarazem okres ustalenia pozycji trąbki w orkiestrze symfonicznej jako instrumentu pełniącego rolę drugoplanową, uzupełniającą (w przeciwieństwie do epoki baroku), emancypacja trąbki w tym zakresie dokona się dopiero na przełomie XIX i XX wieku, w twórczości tzw. modernistów.