mgr Renata Gajownik INTENSYFIKACJA PROCESU NAUCZANIA GRY NA SKRZYPCACH W MŁODSZYCH KLASACH
SZKOŁY MUZYCZNEJ
I STOPNIA
"Istnieje coś bardziej niespotykanego,
coś o wiele lepszego niż zdolność.
Jest to zdolność rozpoznawania zdolności."
/Elbert
Hubbert/
1. WSTĘP
Wszystkie
rodzaje szkół artystycznych łączy jedno: uzdolnione, utalentowane,
aktywne i twórcze dziecko. Ten "czynnik ludzki" jest najwyższą
wartością i swoistym kapitałem w szeroko pojętym procesie edukacji
kulturalnej. Drugi czynnik to
nauczyciele pracujący w tych szkołach: aktywni twórcy, profesjonalni
artyści i animatorzy kultury. Harmonijne połączenie tych dwóch
"kapitałów" stanowi istotę działalności szkół
artystycznych. Szkoły
artystyczne uczą twórczego myślenia, wrażliwości i szacunku dla
sztuki, umiejętności uczestnictwa w życiu artystycznym i kulturalnym,
otwierają drogę do profesjonalnej twórczości /bądź odtwórczości/. Nauczanie gry na
skrzypcach to moja pasja. Praca ze zdolnymi muzycznie dziećmi i młodzieżą
inspiruje mnie do poszukiwania metod, które pozwalają podnosić poziom
i jakość kształcenia muzycznego. W
pracy tej postaram się przedstawić główne założenia teoretyczne wpływające
na intensyfikację procesu nauczania gry na skrzypcach w klasach młodszych
szkoły muzycznej I stopnia, które wprowadziłam w PSM I i II st. im.
W. Lutosławskiego w Nysie oraz przeanalizuję efekty tych działań. 2. KIERUNKI ZMIAN WE WSPÓŁCZESNEJ DYDAKTYCE SKRZYPCOWEJ Harmonijny rozwój młodego
skrzypka stanowi główny cel działań dydaktycznych. Z zagadnieniem
tym spotykają się pedagodzy wszystkich krajów, niezależnie od wieku
uczniów, a także stopnia ich zaawansowania. Ideałem byłoby wykształcenie
wszystkich niezbędnych predyspozycji i umiejętności instrumentalnych
i muzycznych, odpowiednich dla poszczególnych okresów rozwojowych. Nie
jest to wszak zadanie proste.
Najwięcej problemów wiąże się jednak z opanowaniem techniki.
Braki w tym zakresie są najbardziej uchwytne, a przy tym znaczące
dla następnych etapów drogi, na którą wstępuje młody
instrumentalista. One to często decydują o rozwoju, czy też wręcz o kontynuowaniu gry na skrzypcach. W
okresie szkoły na poziomie podstawowym dziecko spotyka się z wieloma
zbiorami ćwiczeń technicznych, liczba ta powiększa się w latach
licealnych. Poziom techniczny przedstawia się też bardzo różnie,
zależnie od wieku, zdolności, środowiska czy szkoły. Ustalenie
jednolitych kryteriów oceny jest bardzo trudne, gdyż w ogóle proces
kształcenia muzycznego jest pod każdym względem zindywidualizowany.
3. INTENSYFIKACJA PROCESU NAUCZANIA GRY NA SKRZYPCACH W MŁODSZYCH KLASACH SZKOŁY MUZYCZNEJ I STOPNIA - główne założenia
Jak słusznie zauważa autor "Programu nauczania gry na
skrzypcach dla szkoły muzycznej I stopnia" prof. Paweł Puczek
"współczesna psychologia wskazuje na przyspieszenie rozwoju
dzieci, tak zwaną akcelerację. Zjawisko to występuje także w
zakresie nauczania instrumentalnego. Nie wolno zatem opóźniać tego
rozwoju ani dopuścić do powstania i zakorzenienia błędów. Należy
wykorzystać okres szkoły I stopnia dla intensywnego rozwoju, zwłaszcza
technicznego. Nie chodzi tu o forsowanie programu, co byłoby błędem
pedagogicznym, lecz intensyfikowanie procesu nauczania. Intensyfikacja
procesu nauczania polega głównie na: -
właściwym doborze materiału nauczania, -
maksymalnym wykorzystaniu czasu lekcji, -
wdrażaniu ucznia do świadomej, samodzielnej pracy, -
umiejętnym dopingowaniu do ćwiczenia[a1][1]." Według
mnie pojęcie intensyfikacji procesu nauczania w grze na skrzypcach w
początkowym okresie rozszerzyć można o kilka bardzo ważnych elementów: -
rozpoznanie zdolności muzycznych dziecka i predyspozycji do
kształcenia -
ustawienie aparatu gry -
praca nad intonacją, rytmem, brzmieniem, wibracją, dynamiką -
dobór materiał -
udział
w przesłuchaniach i konkursach
3.1 Rozpoznanie zdolności i predyspozycji do kształcenia
muzycznego
Wprowadzenie
intensyfikacji może mieć miejsce jedynie tam, gdzie zostały właściwie
rozpoznane możliwości i uzdolnienia ucznia. Wybitny polski skrzypek i
pedagog - Tadeusz Wroński, mówiąc o cechach określających zdolnych
skrzypków podkreślał, że choć interesują go sprawy nauki on
wypowiada się z punktu widzenia artysty. Jego prace można uznać za wybitne dzieła
naukowe w zakresie pedagogiki skrzypcowej. Za zdolnego skrzypka uważa
on takiego, który uczy się gry z łatwością, wykonuje swój zawód z
powodzeniem, spełnia się w grze solowej, z sukcesami bierze udział w
konkursach krajowych i zagranicznych, gra publiczna dostarcza jemu i
publiczności wielu pozytywnych emocji.[2] Antoni
Cofalik skrzypek i pedagog oceniając zdolności skrzypka, stosuje
dwustopniową skalę: Pierwszy stopień zdolności - to reakcja ucznia
na uwagi nauczyciela, umiejętność, a także wola ich realizacji.
Drugi - wyższy stopień zdolności - to cechujący jednostki wybitne
"głód muzycznego szczęścia /T.
Wroński/, dzięki któremu pragną one i potrafią zatrzymać w swojej
grze to co najlepsze i najpiękniejsze.[3] Analizując
wypowiedzi wyżej wymienionych artystów można by zadać sobie pytanie:
jak gra utalentowany skrzypek, co wpływa na ocenę jego gry, co
sprawia, że ów człowiek swoją grą zachwyca? Odpowiadając na to
pytanie wyszczególnić można dwa czynniki: 1.
fizyczny - czyli znakomitą technikę instrumentalną 2.
duchowy - czyli doskonałą interpretację, wrażliwość, wyważony
emocjonalizm, świeżość wykonania, cudowne brzmienie, a więc to
wszystko co kieruje naszymi emocjami, głębią uczuć, co sprawia, że
dla słuchacza ta muzyka "żyje" Co
jednak wpływa na fakt, że tak wielu młodych adeptów gry skrzypcowej
wykazujących duże uzdolnienia "rozwija się" tylko do
pewnego czasu? Na pewno na czynnik fizyczny, a więc technikę gry wpływają
w dużej mierze: aparat gry oraz odpowiednie ćwiczenia (wykonywane
prawidłowo). Na czynnik duchowy wpływa: charakter i osobowość
skrzypka, inteligencja /w tym również inteligencja emocjonalna/, przeżycia.
3.2
Ustawienie aparat gry
Jako podstawę właściwego rozwoju w początkowym
okresie nauki uznać należy ustawienie właściwego aparatu gry. Dzięki
dobremu aparatowi gry dziecko uczy się szybciej, nie usztywnia się,
gra sprawia mu przyjemność. Różnego rodzaju błędy aparatowe mogą
w konsekwencji prowadzić do daleko bardziej poważnych następstw niż
wydaje się to w początkowym etapie nauki. Dlatego opracowując program
starałem się najwięcej czasu poświęcić właśnie temu zagadnieniu.
Praca
nad układem aparatu gry powinna się rozpocząć od ustawienia prawidłowej
postawy i prawidłowego ustawienia korpusu ciała, zapewnienie równomiernego
rozłożenia ciężaru ciała ucznia na obie nogi. W tym celu można
zalecić takie ćwiczenia, jak rozluźniające podskoki (nogi razem -
nogi na szerokość ramion) oraz
lekkie przysiady. Uwaga
skierowana na problem postawy ucznia jest więc sprawą pierwszoplanową
- tak, jak korpus ciała jest fundamentem dla całego aparatu gry.
Podczas przeprowadzania ćwiczeń związanych z rozluźnieniem należy również
uważać na równomierność oddechu ucznia, ponieważ nierówny oddech
świadczy o napięciu i usztywnieniu mięśni, a nawet całego korpusu
ciała. W
pracy nad układem prawej ręki wykorzystałam ćwiczenia bez użycia
smyczka jedynie z ołówkiem. Ćwiczenia te mają na celu poznanie i
rozwinięcie ruchów wyrównawczych palców. Następnie ołówek zastępuje
się smyczkiem trzymając go początkowo w obrębie środka ciężkości
stopniowo przesuwając go w kierunku żabki. Dziecko, które opanuje to
ćwiczenie może w dalszym etapie nauki z powodzeniem grać przy żabce,
jak i końcem smyczka. Opanowanie tej umiejętności może okazać się
sprawą trudną z powodu różnic w budowie ręki i pewnej słabości palców zwłaszcza u dziewczynek, dlatego nie
należy poddawać się i ustawać w pracy nad tym elementem. Ćwiczenia
ze smyczkiem leżącym na strunie są bezpośrednią konsek-wencją
wcześniejszych ćwiczeń przygotowawczych. Należy je rozpoczynać
w środku smyczka i od pierwszej chwili wprowadzić słuchową
kontrolę jakości dźwięku, dążąc równocześnie do pełnej swobody
prawej ręki. W następny dopiero etapie należy ćwiczyć prowadzenie
smyczka w górnej i dolnej jego części. W
grze przy żabce aktywnym powinno być ramię, natomiast w grze górną
częścią smyczka aktywność przechodzi na przedramię. Dopiero wówczas,
gdy te oddzielne elementy gry będą prawidłowo przyswojone, można
przejść do prowadzenia całego smyczka. Prawidłowość
aparatu lewej ręki wyznacza kilka drobnych na pozór spraw są to m.in.
maksymalny spokój ręki i palców, prawidłowy układ kciuka, ruchy
sterujące łokcia. Całość zaś układu wpływa zasadniczo na prawidłowe
zmiany pozycji, a tym samym na intonację gry.
3.3 Praca nad intonacją, rytmem, brzmieniem, wibracją i dynamiką
Z
prawidłowym funkcjonowaniem aparatu gry wiąże się intonacja i brzmienie. Staram się więc w pracy z dzieckiem zwracać uwagę
na aktywność słuchową, od której zależy prawidłowa intonacja, piękna
barwa oraz przeciwstawienie się tzw. "mechanicznemu" graniu.
Zwracam uwagę na kształcenie słuchu dziecka głównie przez zachęcanie
go do wspólnego śpiewania, słuchania różnego rodzaju muzyki. Właściwa
intonacja powinna stać się przyzwyczajeniem ucznia, dlatego
w pracy nad tym elementem staram się wyczulić go na
najdrobniejsze niedokładności podczas ćwiczenia, a nawet
rozczytywania danego utworu. Pewność intonacji zdobywamy zarówno
przez przyzwyczajenie palców jak również ich stałą gotowość do
poprawiania najmniejszej nawet nieczystości. Baczną
uwagę zwracam również na precyzję rytmiczną, gdyż bardzo częstym
błędem młodych skrzypków w zakresie rytmiki jest skracanie bądź
wydłużanie wartości rytmicznych, nie realizowanie pauz i artykulacji
zapisanej w materiale nutowym. Zdarza się to nawet uczniom zdolnym z dobrym
poczuciem rytmu. Jest to rodzaj bałaganiarstwa, które potęguje się
przy samodzielnej pracy ucznia nad utworem. Termin
- precyzja - dotyczy także jakości brzmienia, na którą również
należy uczulać młodego skrzypka. Podstawowymi czynnikami warunkującymi
piękne brzmienie są: właściwy dobór i jakość instrumentu,
wspomniany już prawidłowy aparat gry, intonacja (rezonowanie
instrumentu), wibracja oraz wyczulona aktywność słuchowa. Bardzo
pomocna przy pracy nad brzmieniem jest autoprezentacja, bez której
bardzo trudno uwrażliwić ucznia na piękny dźwięk, zmiany barwy,
artykulację. Wibracja w grze skrzypcowej to pojęcie dosyć nowe. Jest
to jeden z elementów, który wyróżnia poszczególnych skrzypków, Jeśli
chodzi o wibrację to wprowadzam ją dosyć wcześnie nawet w drugim
roku nauki. Są to początkowe jej elementy, które rozwijam w zależności
od rodzaju utworu, tempa. Poznanie całego bogactwa wibracji z jej
dostosowaniem do różnych epok pozostawiam na lata późniejsze. Dzieci
zresztą mają bardzo różną potrzebę grania z wibracją. Zależy to
głównie od ich rozwoju emocjonalnego. Dynamika
jest również jednym z podstawowych środków wyrazu artystycznego
dlatego bardzo wcześnie wprowadzam pojęcie różnic dynamicznych w
grze. Dzieciom zresztą się to bardzo podoba, gdyż urozmaica i ożywia
grę.
3.4
Dobór materiału
Ważnym
elementem w nauce dzieci jest właściwy dobór materiału. Dlatego
staram się w literaturze skrzypcowej znaleźć utwory zarówno
atrakcyjne dla dzieci a zarazem wartościowe od strony dydaktycznej. Ćwiczenia
techniczne staram się skracać do niezbędnego minimum - chodzi o
poznanie problemu technicznego, a nie mechaniczne odgrywanie zbyt długich
etiud pisanych często ponad sto lat temu, głównie dla starszych uczniów,
którzy nie zaczynali tak wcześnie edukacji muzycznej jak obecnie. Myślę,
że sukcesem w pracy z dziećmi jest traktowanie ich bardzo poważnie
choć nie jak "małego dorosłego". Dziecko czuje się wtedy
dowartościowane i chce być od razu "doroślejsze".
Terminologia używana w grze np.: pronacja czy supinacja dla dzieci to
na początku abstrakcja, która z czasem powszednieje i jest jak
najbardziej akceptowana. Trzeba oczywiście umieć dozować takie pojęcia
i mieć również czas na rozmowę z dzieckiem o jego pasjach
i zainteresowaniach. Wspólna płaszczyzna porozumienia
to połowa sukcesu w pracy z dziećmi.
3.5
Udział w przesłuchaniach i konkursach
Wiele
inspiracji do pracy dla zdolnego dziecka i jego pedagoga ma ich udział
w różnego rodzaju przesłuchaniach i konkursach. Myślę,
że jest to jeden z mocniejszych elementów stymulujących rozwój
instrumentalny. Mobilizuje do intensywniejszej pracy, pozwala
konfrontować metody innych pedagogów, przygotowuje do egzaminów do
szkoły wyższego stopnia. Poza tym uczy krytycznego spojrzenia na swoją
grę i daje wiele satysfakcji w momencie udanego występu. Istnieje
wiele form przygotowań do przesłuchań i konkursów muzycznych. Ja
stosowałem m.in. takie jak: praca z magnetofonem i kamerą video, częste
występy przed uczniami w klasie, na audycjach szkolnych i
poza-szkolnych. Nagrywanie swoich występów to swoista autodydaktyka,
która pozwala obiektywnie usłyszeć się i zobaczyć dokładnie swój
aparat gry i zachowanie podczas występu. Częste występy publiczne
pozwalają zdobyć doświadczenie, które procentuje na konkursach,
egzaminach. 4.
WNIOSKI
Jak pisze Steven Levy,
wielokrotny zdobywca tytułu "nauczyciel roku"
w USA: " słowo "edukacja" wywodzi się od "educere",
co znaczy "wyciągać, wydobywać". Uczeń nie jest zatem
pustym naczyniem, COŚ już w nim jest i
czeka na odkrycie ".[4] Intensyfikacja
procesu gry na skrzypcach ma na celu podniesienie poziomu gry,
zapewnienie szybszego rozwoju uczniom zdolnym. Jest to otwarcie się na
najnowsze osiągnięcia z zakresu dydaktyki skrzypcowej, jak również
korzystanie z własnych doświadczeń. Potrzeba opracowywania nowych
programów edukacyjnych każdego roku dla zdolnych uczniów to również
chęć ustrzeżenia się błędów z poprzednich lat. Najważniejsza
jednak sprawa to właściwe rozpoznane możliwości poszczególnych
uczniów i klarowna wizja tego, czego chcemy ich nauczyć i po co to w
ogóle robimy! Efektywne nauczanie musi być powiązane z konkretną
rzeczywistością dziecka-ucznia, jego życiem, problemami, ciekawością.
Inaczej to czysta abstrakcja obciążająca tylko umysł. Jestem nauczycielem
od 14 lat. Udało mi się w tym czasie spotkać wielu zdolnych uczniów,
od których wiele się
nauczyłem. Wiem też, że nie ma uniwersalnej recepty na bycie dobrym
nauczycielem. Dzieci czują jednak szczerość intencji i chęć
niesienia im pomocy. Trzeba jednak umieć do nich dotrzeć. Uczenie gry
skrzypcowej to również odkrywanie wnętrza i pokazywanie osobowości
grającego. Często jednak obserwując utalentowane osoby widzę jak
osobowość nauczyciela może pozbawić uczniów ich cech
indywidualnych. W swojej pracy z dziećmi
staram się przy zachowaniu obowiązujących kanonów wykonawczych
pokazać to co w nich najlepsze i najciekawsze. Jest to możliwe jedynie
wtedy, gdy wyzwoli się w nich potrzebę piękna, wykształci dobry smak
i szeroko pojętą miłość do muzyki.
Wzajemne
zaufanie i szacunek oraz pełna wiary w możliwości ucznia zachęta
pedagoga bywa często zalążkiem poszukiwań zupełnie nowych rozwiązań
artystycznych i prowadzi do znalezienia własnego, niepowtarzalnego
stylu wykonawczego. Myślę,
że doświadczenia opisane w tej pracy, a zdobyte podczas kilkunastu lat
pracy ze zdolnymi uczniami pozwolą mi, a także innym pedagogom uniknąć
błędów popełnianych w nauce gry na skrzypcach - najtrudniejszym
instrumencie jaki wymyślił człowiek, a także zintensyfikują proces
kształcenia na tym instrumencie.
5. LITERATURA
|