mgr Renata Gajownik

 

INTENSYFIKACJA PROCESU NAUCZANIA

GRY NA SKRZYPCACH

W MŁODSZYCH  KLASACH

SZKOŁY MUZYCZNEJ I STOPNIA

 

                                                                

 

 

SPIS TREŚCI 

1.   Wstęp
2.   Kierunki zmian we współczesnej dydaktyce skrzypcowej

3.   Intensyfikacja procesu nauczania gry na skrzypcach w młodszych klasach

      szkoły muzycznej I stopnia - główne założenia

3.1 Rozpoznanie zdolności i predyspozycji do kształcenia muzycznego
3.2 Ustawienie aparatu gry
3.3 Praca nad intonacją, rytmem, brzmieniem, wibracją i dynamiką
3.4 Dobór materiału
3.5 Udział w przesłuchaniach i konkursach
4.   Wnioski
5.   Literatura
 

  

        

 

                                                "Istnieje coś bardziej niespotykanego,

                                                   coś o wiele lepszego niż zdolność.

                                            Jest to zdolność rozpoznawania zdolności."

                                                                                  /Elbert Hubbert/

 

 

1. WSTĘP  

 

         Wszystkie rodzaje szkół artystycznych łączy jedno: uzdolnione, utalentowane, aktywne i twórcze dziecko. Ten "czynnik ludzki" jest najwyższą wartością i swoistym kapitałem w szeroko pojętym procesie edukacji kulturalnej.

         Drugi czynnik to nauczyciele pracujący w tych szkołach: aktywni twórcy, profesjonalni artyści i animatorzy kultury. Harmonijne połączenie tych dwóch "kapitałów" stanowi istotę działalności szkół artystycznych.

          Szkoły artystyczne uczą twórczego myślenia, wrażliwości i szacunku dla sztuki, umiejętności uczestnictwa w życiu artystycznym i kulturalnym, otwierają drogę do profesjonalnej twórczości /bądź odtwórczości/.

         Nauczanie gry na skrzypcach to moja pasja. Praca ze zdolnymi muzycznie dziećmi i młodzieżą inspiruje mnie do poszukiwania metod, które pozwalają podnosić poziom i jakość kształcenia muzycznego.

W pracy tej postaram się przedstawić główne założenia teoretyczne wpływające na intensyfikację procesu nauczania gry na skrzypcach w klasach młodszych szkoły muzycznej I stopnia, które wprowadziłam w PSM I i II st. im. W. Lutosławskiego w Nysie oraz przeanalizuję efekty tych działań.

         

 

2. KIERUNKI ZMIAN WE WSPÓŁCZESNEJ 

DYDAKTYCE SKRZYPCOWEJ

 

         Harmonijny rozwój młodego skrzypka stanowi główny cel działań dydaktycznych. Z zagadnieniem tym spotykają się pedagodzy wszystkich krajów, niezależnie od wieku uczniów, a także stopnia ich zaawansowania. Ideałem byłoby wykształcenie wszystkich niezbędnych predyspozycji i umiejętności instrumentalnych i muzycznych, odpowiednich dla poszczególnych okresów rozwojowych. Nie jest to wszak zadanie proste.

          Najwięcej problemów wiąże się jednak z opanowaniem techniki. Braki  w tym zakresie są najbardziej uchwytne, a przy tym znaczące dla następnych etapów drogi, na którą wstępuje młody instrumentalista. One to często decydują o rozwoju, czy też wręcz o kontynuowaniu gry na skrzypcach.

          W okresie szkoły na poziomie podstawowym dziecko spotyka się z wieloma zbiorami ćwiczeń technicznych, liczba ta powiększa się w latach licealnych. Poziom techniczny przedstawia się też bardzo różnie, zależnie od wieku, zdolności, środowiska czy szkoły. Ustalenie jednolitych kryteriów oceny jest bardzo trudne, gdyż w ogóle proces kształcenia muzycznego jest pod każdym względem zindywidualizowany. 

                                  

   

3. INTENSYFIKACJA PROCESU NAUCZANIA 

GRY NA SKRZYPCACH W MŁODSZYCH KLASACH 

SZKOŁY MUZYCZNEJ I STOPNIA 

- główne założenia

 

 

         Jak słusznie zauważa autor "Programu nauczania gry na skrzypcach dla szkoły muzycznej I stopnia" prof. Paweł Puczek "współczesna psychologia wskazuje na przyspieszenie rozwoju dzieci, tak zwaną akcelerację. Zjawisko to występuje także w zakresie nauczania instrumentalnego. Nie wolno zatem opóźniać tego rozwoju ani dopuścić do powstania i zakorzenienia błędów. Należy wykorzystać okres szkoły I stopnia dla intensywnego rozwoju, zwłaszcza technicznego. Nie chodzi tu o forsowanie programu, co byłoby błędem pedagogicznym, lecz intensyfikowanie procesu nauczania.

Intensyfikacja procesu nauczania polega głównie na:

-   właściwym doborze materiału nauczania,

-         maksymalnym wykorzystaniu czasu lekcji,

-         wdrażaniu ucznia do świadomej, samodzielnej pracy,

-         umiejętnym dopingowaniu do ćwiczenia[a1][1]."

Według mnie pojęcie intensyfikacji procesu nauczania w grze na skrzypcach w początkowym okresie rozszerzyć można o kilka bardzo ważnych elementów:

-         rozpoznanie zdolności muzycznych dziecka i predyspozycji do kształcenia

-   ustawienie aparatu gry

-         praca nad intonacją, rytmem, brzmieniem, wibracją, dynamiką

-         dobór materiał

-         udział w przesłuchaniach i konkursach

   

3.1 Rozpoznanie zdolności i predyspozycji 

do kształcenia muzycznego  

 

Wprowadzenie intensyfikacji może mieć miejsce jedynie tam, gdzie zostały właściwie rozpoznane możliwości i uzdolnienia ucznia. Wybitny polski skrzypek i pedagog - Tadeusz Wroński, mówiąc o cechach określających zdolnych skrzypków podkreślał, że choć interesują go sprawy nauki on wypowiada się z punktu widzenia artysty. Jego prace można uznać za wybitne dzieła naukowe w zakresie pedagogiki skrzypcowej. Za zdolnego skrzypka uważa on takiego, który uczy się gry z łatwością, wykonuje swój zawód z powodzeniem, spełnia się w grze solowej, z sukcesami bierze udział w konkursach krajowych i zagranicznych, gra publiczna dostarcza jemu i publiczności wielu pozytywnych emocji.[2]

Antoni Cofalik skrzypek i pedagog oceniając zdolności skrzypka, stosuje dwustopniową skalę: Pierwszy stopień zdolności - to reakcja ucznia na uwagi nauczyciela, umiejętność, a także wola ich realizacji. Drugi - wyższy stopień zdolności - to cechujący jednostki wybitne "głód muzycznego szczęścia /T. Wroński/, dzięki któremu pragną one i potrafią zatrzymać w swojej grze to co najlepsze i najpiękniejsze.[3]

Analizując wypowiedzi wyżej wymienionych artystów można by zadać sobie pytanie: jak gra utalentowany skrzypek, co wpływa na ocenę jego gry, co sprawia, że ów człowiek swoją grą zachwyca? Odpowiadając na to pytanie wyszczególnić można dwa czynniki:

1.     fizyczny - czyli znakomitą technikę instrumentalną

2.     duchowy - czyli doskonałą interpretację, wrażliwość, wyważony emocjonalizm, świeżość wykonania, cudowne brzmienie, a więc to wszystko co kieruje naszymi emocjami, głębią uczuć, co sprawia, że dla słuchacza ta muzyka "żyje"

Co jednak wpływa na fakt, że tak wielu młodych adeptów gry skrzypcowej wykazujących duże uzdolnienia "rozwija się" tylko do pewnego czasu? Na pewno na czynnik fizyczny, a więc technikę gry wpływają w dużej mierze: aparat gry oraz odpowiednie ćwiczenia (wykonywane prawidłowo). Na czynnik duchowy wpływa: charakter i osobowość skrzypka, inteligencja /w tym również inteligencja emocjonalna/, przeżycia.

   

3.2 Ustawienie aparat gry  

 

Jako podstawę właściwego rozwoju w początkowym okresie nauki uznać należy ustawienie właściwego aparatu gry. Dzięki dobremu aparatowi gry dziecko uczy się szybciej, nie usztywnia się, gra sprawia mu przyjemność. Różnego rodzaju błędy aparatowe mogą w konsekwencji prowadzić do daleko bardziej poważnych następstw niż wydaje się to w początkowym etapie nauki. Dlatego opracowując program starałem się najwięcej czasu poświęcić właśnie temu zagadnieniu.

Praca nad układem aparatu gry powinna się rozpocząć od ustawienia prawidłowej postawy i prawidłowego ustawienia korpusu ciała, zapewnienie równomiernego rozłożenia ciężaru ciała ucznia na obie nogi. W tym celu można zalecić takie ćwiczenia, jak rozluźniające podskoki (nogi razem - nogi na szerokość ramion) oraz   lekkie przysiady.

Uwaga skierowana na problem postawy ucznia jest więc sprawą pierwszoplanową - tak, jak korpus ciała jest fundamentem dla całego aparatu gry. Podczas przeprowadzania ćwiczeń związanych z rozluźnieniem należy również uważać na równomierność oddechu ucznia, ponieważ nierówny oddech świadczy o napięciu i usztywnieniu mięśni, a nawet całego korpusu ciała.

W pracy nad układem prawej ręki wykorzystałam ćwiczenia bez użycia smyczka jedynie z ołówkiem. Ćwiczenia te mają na celu poznanie i rozwinięcie ruchów wyrównawczych palców. Następnie ołówek zastępuje się smyczkiem trzymając go początkowo w obrębie środka ciężkości stopniowo przesuwając go w kierunku żabki. Dziecko, które opanuje to ćwiczenie może w dalszym etapie nauki z powodzeniem grać przy żabce, jak i końcem smyczka. Opanowanie tej umiejętności może okazać się sprawą trudną z powodu różnic w budowie ręki i pewnej słabości palców zwłaszcza u dziewczynek, dlatego nie należy poddawać się i ustawać w pracy nad tym elementem.

Ćwiczenia  ze smyczkiem leżącym na strunie są bezpośrednią konsek-wencją wcześniejszych ćwiczeń przygotowawczych. Należy je rozpoczynać w środku smyczka i od pierwszej chwili wprowadzić słuchową kontrolę jakości dźwięku, dążąc równocześnie do pełnej swobody prawej ręki. W następny dopiero etapie należy ćwiczyć prowadzenie smyczka w górnej i dolnej jego części.

W grze przy żabce aktywnym powinno być ramię, natomiast w grze górną częścią smyczka aktywność przechodzi na przedramię. Dopiero wówczas, gdy te oddzielne elementy gry będą prawidłowo przyswojone, można przejść do prowadzenia całego smyczka.

Prawidłowość aparatu lewej ręki wyznacza kilka drobnych na pozór spraw są to m.in. maksymalny spokój ręki i palców, prawidłowy układ kciuka, ruchy sterujące łokcia. Całość zaś układu wpływa zasadniczo na prawidłowe zmiany pozycji, a tym samym na intonację gry.

 

 

3.3 Praca nad intonacją, rytmem, brzmieniem, 

wibracją i dynamiką  

 

Z prawidłowym funkcjonowaniem aparatu gry wiąże się intonacja i brzmienie. Staram się więc w pracy z dzieckiem zwracać uwagę na aktywność słuchową, od której zależy prawidłowa intonacja, piękna barwa oraz przeciwstawienie się tzw. "mechanicznemu" graniu. Zwracam uwagę na kształcenie słuchu dziecka głównie przez zachęcanie go do wspólnego śpiewania, słuchania różnego rodzaju muzyki.

Właściwa intonacja powinna stać się przyzwyczajeniem ucznia, dlatego  w pracy nad tym elementem staram się wyczulić go na najdrobniejsze niedokładności podczas ćwiczenia, a nawet rozczytywania danego utworu. Pewność intonacji zdobywamy zarówno przez przyzwyczajenie palców jak również ich stałą gotowość do poprawiania najmniejszej nawet nieczystości.

Baczną uwagę zwracam również na precyzję rytmiczną, gdyż bardzo częstym błędem młodych skrzypków w zakresie rytmiki jest skracanie bądź wydłużanie wartości rytmicznych, nie realizowanie pauz i artykulacji zapisanej w materiale nutowym. Zdarza się to nawet uczniom zdolnym z dobrym poczuciem rytmu. Jest to rodzaj bałaganiarstwa, które potęguje się przy samodzielnej pracy ucznia nad utworem.

Termin - precyzja - dotyczy także jakości brzmienia, na którą również należy uczulać młodego skrzypka. Podstawowymi czynnikami warunkującymi piękne brzmienie są: właściwy dobór i jakość instrumentu, wspomniany już prawidłowy aparat gry, intonacja (rezonowanie instrumentu), wibracja oraz wyczulona aktywność słuchowa. Bardzo pomocna przy pracy nad brzmieniem jest autoprezentacja, bez której bardzo trudno uwrażliwić ucznia na piękny dźwięk, zmiany barwy, artykulację. Wibracja w grze skrzypcowej to pojęcie dosyć nowe. Jest to jeden z elementów, który wyróżnia poszczególnych skrzypków,

Jeśli chodzi o wibrację to wprowadzam ją dosyć wcześnie nawet w drugim roku nauki. Są to początkowe jej elementy, które rozwijam w zależności od rodzaju utworu, tempa. Poznanie całego bogactwa wibracji z jej dostosowaniem do różnych epok pozostawiam na lata późniejsze. Dzieci zresztą mają bardzo różną potrzebę grania z wibracją. Zależy to głównie od ich rozwoju emocjonalnego.

Dynamika jest również jednym z podstawowych środków wyrazu artystycznego dlatego bardzo wcześnie wprowadzam pojęcie różnic dynamicznych w grze. Dzieciom zresztą się to bardzo podoba, gdyż urozmaica i ożywia grę.

 

 

3.4 Dobór materiału  

 

Ważnym elementem w nauce dzieci jest właściwy dobór materiału. Dlatego staram się w literaturze skrzypcowej znaleźć utwory zarówno atrakcyjne dla dzieci a zarazem wartościowe od strony dydaktycznej.

Ćwiczenia techniczne staram się skracać do niezbędnego minimum - chodzi o poznanie problemu technicznego, a nie mechaniczne odgrywanie zbyt długich etiud pisanych często ponad sto lat temu, głównie dla starszych uczniów, którzy nie zaczynali tak wcześnie edukacji muzycznej jak obecnie.

Myślę, że sukcesem w pracy z dziećmi jest traktowanie ich bardzo poważnie choć nie jak "małego dorosłego". Dziecko czuje się wtedy dowartościowane i chce być od razu "doroślejsze". Terminologia używana w grze np.: pronacja czy supinacja dla dzieci to na początku abstrakcja, która z czasem powszednieje i jest jak najbardziej akceptowana. Trzeba oczywiście umieć dozować takie pojęcia i mieć również czas na rozmowę z dzieckiem o jego pasjach i zainteresowaniach. Wspólna płaszczyzna porozumienia to połowa sukcesu w pracy z dziećmi.

 

 

 

3.5 Udział w przesłuchaniach i konkursach

 

 

Wiele inspiracji do pracy dla zdolnego dziecka i jego pedagoga ma ich udział w różnego rodzaju przesłuchaniach i konkursach.

 Myślę, że jest to jeden z mocniejszych elementów stymulujących rozwój instrumentalny. Mobilizuje do intensywniejszej pracy, pozwala konfrontować metody innych pedagogów, przygotowuje do egzaminów do szkoły wyższego stopnia. Poza tym uczy krytycznego spojrzenia na swoją grę i daje wiele satysfakcji w momencie udanego występu.

 Istnieje wiele form przygotowań do przesłuchań i konkursów muzycznych. Ja stosowałem m.in. takie jak: praca z magnetofonem i kamerą video, częste występy przed uczniami w klasie, na audycjach szkolnych i poza-szkolnych. Nagrywanie swoich występów to swoista autodydaktyka, która pozwala obiektywnie usłyszeć się i zobaczyć dokładnie swój aparat gry i zachowanie podczas występu. Częste występy publiczne pozwalają zdobyć doświadczenie, które procentuje na konkursach, egzaminach.

 

   

4. WNIOSKI  

 

         Jak pisze Steven Levy, wielokrotny zdobywca tytułu "nauczyciel roku" w USA: " słowo "edukacja" wywodzi się od "educere", co znaczy "wyciągać, wydobywać". Uczeń nie jest zatem pustym naczyniem, COŚ już w nim jest i czeka na odkrycie ".[4]

         Intensyfikacja procesu gry na skrzypcach ma na celu podniesienie poziomu gry, zapewnienie szybszego rozwoju uczniom zdolnym. Jest to otwarcie się na najnowsze osiągnięcia z zakresu dydaktyki skrzypcowej, jak również korzystanie z własnych doświadczeń. Potrzeba opracowywania nowych programów edukacyjnych każdego roku dla zdolnych uczniów to również chęć ustrzeżenia się błędów z poprzednich lat. Najważniejsza jednak sprawa to właściwe rozpoznane możliwości poszczególnych uczniów i klarowna wizja tego, czego chcemy ich nauczyć i po co to w ogóle robimy! Efektywne nauczanie musi być powiązane z konkretną rzeczywistością dziecka-ucznia, jego życiem, problemami, ciekawością. Inaczej to czysta abstrakcja obciążająca tylko umysł.

         Jestem nauczycielem od 14 lat. Udało mi się w tym czasie spotkać wielu zdolnych uczniów, od  których wiele się nauczyłem. Wiem też, że nie ma uniwersalnej recepty na bycie dobrym nauczycielem. Dzieci czują jednak szczerość intencji i chęć niesienia im pomocy. Trzeba jednak umieć do nich dotrzeć. Uczenie gry skrzypcowej to również odkrywanie wnętrza i pokazywanie osobowości grającego. Często jednak obserwując utalentowane osoby widzę jak osobowość nauczyciela może pozbawić uczniów ich cech indywidualnych.

         W swojej pracy z dziećmi staram się przy zachowaniu obowiązujących kanonów wykonawczych pokazać to co w nich najlepsze i najciekawsze. Jest to możliwe jedynie wtedy, gdy wyzwoli się w nich potrzebę piękna, wykształci dobry smak i szeroko pojętą miłość do muzyki.    

Wzajemne zaufanie i szacunek oraz pełna wiary w możliwości ucznia zachęta pedagoga bywa często zalążkiem poszukiwań zupełnie nowych rozwiązań artystycznych i prowadzi do znalezienia własnego, niepowtarzalnego stylu wykonawczego. 

Myślę, że doświadczenia opisane w tej pracy, a zdobyte podczas kilkunastu lat pracy ze zdolnymi uczniami pozwolą mi, a także innym pedagogom uniknąć błędów popełnianych w nauce gry na skrzypcach - najtrudniejszym instrumencie jaki wymyślił człowiek, a także zintensyfikują proces kształcenia na tym instrumencie.      

 

 

5. LITERATURA

   

 1. Wroński T. - Zdolni i niezdolni. O grze i antygrze na skzypcach, PWM Kraków 1979.  

2. Wroński T. - Techniki gry skrzypcowej, PWN Warszawa - Łódź 1996.  

 3. Cofalik A. - Notatnik metodyczny. O grze skrzypcowej i jej   nauczaniu, PWM Kraków 1999.  

 4. Puczek P. - Program nauczania dla szkoły muzycznej I stopnia /przedmiot główny - skrzypce/, Warszawa 1997.  

 5. Jakubowska W. - Wzwyż maleńkimi stopniami. Początkowa szkoła gry na skrzypcach, KAW Rzeszów 1982.  

 6. Taraszkiewicz M. - Jak uczyć jeszcze lepiej, ARKA Poznań 2001.  

 

powrót